شهادت پیامبر اکرم (ص) - آخرین سال حیات رسول الله - سال یازدهم هجری

تجهیز لشكر اسامه و بیمارى رسول خدا(ص) 
اسامه فرزند زید بن حارثه بود كه پدرش زید بشرحى كه گذشت در جنگ موته به شهادت رسید. رسول خدا(ص)پس از مراجعت از سفر حجة الوداع كه خیالش از دشمنان داخلى عربستان تا حدود زیادى آسوده شده بود و پیوسته در اندیشه رومیان بود كه از ناحیه شمال،كشور عربستان را تهدید مى‏كردند و براى اسلام و مسلمین خطر بزرگى به شمار مى‏رفتند از این رو در اواسط ماه صفر بود كه در صدد تهیه لشكرى عظیم بر آمد تا روانه روم كند و فرماندهى لشكر مزبور را به اسامه واگذار كرد و پرچم جنگ را به دست خود به نام اسامه بست و عموم مهاجر و انصار را كه از آن جمله ابو بكر،عمر، ابو عبیده جراح،طلحه، زبیر،سعد بن وقاص و دیگران نیز در میان آنها بودند مأمور كرد تا تحت فرماندهى اسامه در این جنگ شركت كنند. 
اسامه در آن روز حدود بیست سال بیشتر نداشت و بلكه برخى سن او را هیجده سال نوشته ‏اند و همین موضوع براى برخى از پیرمردان و كار آزمودگانى كه مأمور شده بودند تحت فرماندهى او به جنگ بروند گران مى‏آمد و از این رو در كار رفتن به دنبال لشكر تعلل مى‏كردند و تدریجا آنچه را در دل داشتند به زبان آورده گفتند: 
ـپسر بچه خردسالى را بر عموم بزرگان صحابه و مهاجر و انصار فرمانده ساخته! 
اسامه منطقه"جرف"را كه در یك فرسنگى مدینه قرار داشت لشكرگاه خود قرار داد و منتظر بود تا كسانى كه مأمور بودند همراه لشكریان بروند به"جرف"رفته و ازنظر وسایل مجهز شده و به سوى محل مأموریت خود حركت كنند، و پیرمردان صحابه نیز روى همان جهت كه گفتیم از رفتن به"جرف"خوددارى كرده امروز و فردا مى‏كردند. 
در این خلال رسول خدا(ص)بیمار شد و در بستر افتاد، همان بیمارى كه منجر به رحلت آن بزرگوار گردید، اما با این حال وقتى مطلع شد كه مردم از رفتن به دنبال لشكر تعلل مى‏كنند با همان حال بیمارى و تب و سردرد شدید كه داشت دستمالى به سر خود بست و از خانه به مسجد آمد و به منبر رفته فرمود: 
"اى مردم فرماندهى اسامه را بپذیرید كه سوگند به جان خودم اگر(اكنون) درباره فرماندهى او مناقشه مى‏كنید پیش از این نیز درباره فرماندهى پدرش حرفها زدید، ولى او شایسته و لایق فرماندهى است چنانكه پدرش نیز لایق این مقام بود". 
این جملات را بر منبر ایراد كرد و به خانه آمد و پس از آن نیز به افرادى كه به عیادتش مى‏آمدند با جملاتى نظیر"جهزوا جیش اسامه"سفارش مى‏كرد كه هر چه زودتر به لشكر اسامه ملحق شده و سپاه را حركت دهند و حتى گاهى مى‏فرمود:"لعن الله من تخلف عن جیش اسامة"[هر كس از لشكر اسامه تخلف كند لعنت خدا بر او (1) ]اما چون روز به روز حال پیغمبر سخت‏تر مى‏شد بهانه دیگرى به دست برخى افتاده بود و مى‏گفتند با این وضع حال پیغمبر، دلمان راضى نمى‏شود آن حضرت را بگذاریم و برویم، اكنون در مدینه بمانیم و ببینیم حال پیغمبر بهبود مى‏یابد یا نه. با تأكید و سفارشهاى پیغمبر بیشتر سپاهیان به جرف رفتند و خود اسامه نیز براى آخرین بار كه نزد رسول خدا(ص) امد و اجازه خواست چند روز حركت خود را به تأخیر بیندازد تا وضع بیمارى پیغمبر روشن شود، ان حضرت با لعن تند و قاطعى فرمود: به دنبال مأموریتى كه به تو داده ‏ام برو و توقف مكن! 
اسامه به"جرف"آمد و در صدد حركت بود كه پیك ام ایمن آمد كه حال پیغمبر سخت شده و مرگ آن حضرت نزدیك شده و بدین ترتیب اسامه و همراهانش توقف كردند و افراد بهانه جویى كه دنبال عذرى مى‏گشتند تا از این سفر سرباز زنند همین خبر را دستاویز قرار داده به مدینه آمدند و سرانجام نگذاردند یكى از آرزوهاى پیغمبر اسلام با آن همه تأكید و سفارش در زمان حیات او جامه عمل بپوشد. 
آخرین روزهاى زندگانى پیغمبر اسلام(ص) 
سخنان پیغمبر(ص) و رفتار آن حضرت در روزهاى آخر عمر همه حكایت از این داشت كه مرگ خود را نزدیك مى‏داند و با گفتار و كردار از مرگ خود خبر مى‏دهد، از آن جمله در چند حدیث آمده است كه در یكى از شبهایى كه بیماریش شروع شد نیمه‏ هاى شب با ابو المویهبه غلام خویش از خانه خارج شد و به قبرستان بقیع آمد و براى مردگان آنجا طلب آمرزش كرد و سپس آنها را مخاطب ساخته چنین گفت: 
"السلام علیكم یا اهل المقابر،لیهنئى لكم ما أصبحتم فیه مما اصبح الناس فیه، اقبلت الفتن كقطع اللیل المظلم یتبع آخرها اولها، الآخرة شر من الاولى". 
[درود بر شما اى ساكنان گورستان،گوارا باد بر شما روزگارى كه در آن هستید زیرا بهتر از روزگار این مردم است،فتنه‏ ها همچون پاره‏ هاى شب تیره پى در پى مى‏رسند و دنباله ‏اش مخوف‏تر از آغازش مى‏باشد.] 
ابو المویهبه گوید: ان گاه به سمت من متوجه شده فرمود: اى ابا مویهبه همانا كلید گنجهاى دنیا را براى من آوردند و مرا میان ماندن همیشگى در دنیا و بهشت مخیر ساختند و من رفتن به بهشت و دیدار پروردگارم را انتخاب كردم. 
ولى در حدیث اعلام الورى مرحوم طبرسى(ره) و ارشاد شیخ مفید(ره) است كه این جریان در روز اتفاق افتاد و على(ع) را مخاطب ساخته و آن جملات را فرمود،سپس به على(ع)گفت: همانا جبرئیل قرآن را در هر سال یك بار بر من عرضه مى‏كرد و امسال دو بار عرضه كرد و این نیست مگر براى آنكه زمان مرگ من رسیده. 
سفارش آن حضرت درباره قرآن و عترت 
و از آن جمله شیخ مفید(ره)گوید:راویان شیعه و اهل سنت اتفاق دارند كه رسول‏خدا(ص) در روزهاى آخر عمر خود فرمود: 
"اى مردم من(در قیامت)پیشاپیش شما هستم و شما از دنبال نزد حوض كوثر بر من در آیید، اگاه باشید كه من درباره"ثقلین"(آن دو چیز گرانبها كه در میان شما گذارده ‏ام) از شما سؤال مى‏كنم و(رفتار شما را با آن دو)جویا مى‏شوم پس بنگرید تا چگونه پس از من با آن دو رفتار مى‏كنید، زیرا خداى لطیف و خبیر مرا آگاه كرده كه آن دو از یكدیگر جدا نشوند تا مرا دیدار كنند و من نیز همان را از خداى خود خواستم و آن را به من عطا فرمود، اگاه باشید كه من آن دو را در میان شما به جاى نهادم:یكى كتاب خدا، و دیگر عترت من،خاندانم. بر ایشان پیشى نگیرید كه پراكنده و متلاشى خواهید شد، و درباره آنان كوتاهى نكنید كه هلاك مى‏شوید، به ایشان چیزى تعلیم نكنید كه آنها از شما داناترند، اى گروه مردم چنان نباشد كه پس از رفتن من شما را ببینم كه به كفر بازگشته و گردن همدیگر را بزنید... 
هان بدانید كه على بن ابیطالب برادر و وصى من است، پس از من درباره تأویل قرآن بجنگد، چنانكه من درباره تنزیل آن جنگیدم..."
مفید(ره)گوید: نظیر این گفتار را به طور مكرر و در مجالس متعدد مى‏فرمود. 
آخرین سخنان پیغمبر(ص) در مسجد مدینه 
حال پیغمبر روز به روز بدتر مى‏شد و مطابق نقل ابن هشام و دیگران حضرت براى اینكه تب و حرارت بدنش تخفیف یابد و بتواند براى وداع با مردم به مسجد برود دستور داد هفت مشك آب از چاه هاى مختلف مدینه بكشند و بر بدنش بریزند،سپس دستمالى بر سر بسته و در حالى كه یك دست روى شانه امیر المؤمنین على(ع) و دست دیگرش را بر شانه فضل بن عباس گذارده بود به مسجد آمد و بر منبر رفته و نشست آن گاه مطابق نقل مفید و طبرسى(ره)فرمود: (2) 
"اى گروه مردم نزدیك است كه من از میان شما بروم پس هر كس امانتى پیش من دارد بیاید تا به او بپردازم و هر كس به من وام و قرضى داده مرا آگاه كند، اى مردم‏میان خدا و بندگان چیزى نیست كه سبب وصول خیر یا دفع شرى شود جز عمل و كردار،سوگند بدانكه مرا به حق به نبوت برانگیخته، رهایى ندهد كسى را جز عمل نیك و رحمت پروردگار و من كه پیغمبر اویم اگر نافرمانى او را بكنم هر آینه به دوزخ مى‏افتم!بار خدایا آیا ابلاغ كردم!؟"
آن گاه از منبر فرود آمده نماز كوتاهى با مردم خواند سپس به خانه ام سلمه رفت و یك روز یا دو روز در اتاق ام سلمه بود،سپس عایشه پیش ام سلمه آمد و از او درخواست كرد آن حضرت را به اتاق خود ببرد و پرستارى آن حضرت را خود به عهده گیرد و همسران دیگر آن حضرت نیز با این پیشنهاد موافقت كرده و حضرت را به اتاق عایشه بردند. 
هنگام صبح بود و بلالـمطابق معمولـاذان گفت و مردم را به نماز دعوت كرد، پیغمبر فرمود: امروز دیگرى با مردم نماز بخواند. 
عایشه گفت: به ابو بكر بگویید برود و حفصه گفت: به عمر بگویید برود. رسول خدا كه سخن آن دو را شنید و حرص آن دو را براى این كار دید كه هر یك مى‏خواهد پدر خود را به مسجد بفرستد با اینكه رسول خدا(ص)هنوز زنده است، بدانها فرمود: 
"آرام باشید كه شما همانند زنانى هستید كه همدم یوسف بودند." (3) 
سپس از ترس آنكه مبادا آن دو نفر(یعنى ابو بكر و عمر)پیشدستى كرده و به مسجد بروند با اینكه به آن دو دستور داده بود به همراه اسامه به جنگ رومیان بروند، با كمال ضعف و نقاهتى كه داشت و نمى‏توانست روى پاى خود بایستد مانند روز قبل به شانه على(ع) و فضل بن عباس تكیه كرد و در حالى كه پاهاى آن حضرت به زمین كشیده مى‏شد به مسجد رفت و ابو بكر را مشاهده كرد كه شتاب نموده و پیش ازآمدن آن حضرت خود را به محراب رسانده است. رسول خدا (ص)با دست اشاره كرد و او را از محراب به عقب راند، ان گاه در محراب ایستاده و نماز را از ابتدا شروع كرد و چون سلام داد به خانه بازگشت و ابو بكر و عمر و جمع دیگرى را كه در مسجد بودند خواسته و به آنها فرمود: 
مگر من به شما نگفتم با لشكر اسامه بیرون بروید؟گفتند:چرا اى رسول خدا،فرمود: پس چرا دستور مرا انجام نداده و نرفتید؟ 
ابو بكر گفت: من رفتم ولى دوباره آمدم تا دیدارى با شما تازه كنم. عمر گفت: اى رسول خدا من كه اصلا نرفتم زیرا دوست نداشتم كه احوال شما را از مسافران بپرسم؟پیغمبر سه بار فرمود:"نفذوا جیش اسامة"به لشكر اسامه ملحق شوید! 
در اینجا بود كه در اثر ضعف و ناراحتى از عمل مردم بى‏حال شد و ساعتى به حال اغماء فرو رفت، در این وقت صداى گریه مسلمانان بلند شد و زنان و نزدیكان آن حضرت نیز صداها را به گریه بلند كردند. 
عمر بن خطاب مانع نوشتن نامه رسول خدا(ص) مى‏شود. 
رسول خدا(ص)به هوش آمد و نگاهى به اطراف خود كرده فرمود: 
"ایتونى بدواة و كتف لأكتب لكم كتابا لا تضلوا بعده أبدا". (4) 
[براى من دوات و كتفى (5) بیاورید تا نامه‏ اى براى شما بنویسم كه پس از آن هرگز گمراه نشوید.] 
برخى از حاضران برخاسته تا آنچه را خواسته بود بیاورد، ولى عمر او را برگردانده گفت: برگرد او هذیان مى‏گوید!كتاب خدا ما را بس است. 
سر و صدا بلند شد برخى مى‏گفتند: بروید و آنچه را خواسته بیاورید، برخى نیز به طرفدارى عمر جنجال به راه انداختند و چون سر و صدا زیاد شد رسول خداخشمناك شده و فرمود: برخیزید كه این اختلاف در نزد پیغمبر شایسته نیست و در نقل دیگرى است كه برخى گفتند: 
اى رسول خدا آیا دوات و كتفى كه خواستى براى تو نیاوریم؟فرمود: ایا پس از این سخنان كه گفتید؟!و سپس روى خود را از آنها برگرداند و بدین ترتیب كراهت خود را از حضور آنان بدانها فهمانید. (6) 
مردم برخاستند و تنها نزدیكان آن حضرت مانند على(ع) و عباس و فرزندش فضل و سایر خاندان و نزدیكانش ماندند. انان نیز پس از ساعتى رفتند. در اینجا گفته ‏اند: پیغمبر فرمود: برادرم و عمویم را بازگردانید و چون على(ع) و عباس حاضر شدند، رسول خدا(ص) رو به عمویش عباس كرده فرمود: 
عموجان آیا وصیت مرا مى‏پذیرى، و به وعده‏ هاى من عمل مى‏كنى، و دین مرا مى‏پردازى. عباس گفت: اى رسول خدا من پیرمردى هستم عیالوار و تو مردى هستى كه در كثرت جود و بخشش با باد برابرى مى‏كنى،من كجا مى‏توانم وعده‏ هاى تو را به عهده گیرم؟ 
رسول خدا(ص) رو به على(ع)كرده فرمود: اى برادر تو وصیت مرا قبول مى‏كنى؟و همان سخنان را به وى فرمود...؟على(ع)عرض كرد: ارى اى رسول خدا(ص)حضرت فرمود: پس نزدیك بیا. على(ع)جلو رفت و رسول خدا(ص) او را به سینه چسبانید و انگشتر خود را بیرون آورد و فرمود: پس این را بگیر و در دست كن،سپس شمشیر و زره و لباس جنگ خود را خواسته به آن حضرت داد و دستمال مخصوصى را نیز كه در وقت جنگ بر دل خود مى‏بست به على(ع) داد و به او فرمود: 
ـاینك به نام خدا به خانه‏ات بازگرد. 
على(ع) و فاطمه در كنار بستر پیغمبر 
و چون روز دیگر شد حال پیغمبر سخت شده از حال رفت و ملاقات با آن‏حضرت ممنوع گردید و چون به حال آمد فرمود: برادر و یار مرا پیش من آرید و دوباره از حال رفت،عایشه گفت: ابو بكر را پیش او آرید، ابو بكر را احضار كردند اما همین كه رسول خدا چشمش را باز كرد و او را مشاهده نمود روى خود را بگردانید، ابو بكر كه چنان دید برخاست و گفت: اگر به من كارى داشت بیان مى‏فرمود. چون ابو بكر برفت پیغمبر(ص) دوباره همان جمله را تكرار كرد و فرمود: برادر و یار مرا پیش من آرید،حفصه گفت: عمر را پیش او آورید. عمر را آوردند ولى رسول خدا(ص)همین كه او را دید روى خود از او بگردانید و عمر نیز برفت. براى سومین بار رسول خدا(ص)فرمود: برادر و یاور مرا نزد من بخوانید، ام سلمه برخاست و گفت: على را نزدش بیاورید كه جز او را نمى‏خواهد، از این رو به نزد على(ع) رفته او را كنار بستر آن حضرت آوردند و چون چشمش به على افتاد اشاره كرد و على پیش رفت و سر خود را روى سینه پیغمبر (ص)خم كرد، رسول خدا(ص)زمانى طولانى با او به طور خصوصى و در گوشى سخن گفت، و در این وقت دوباره از حال رفت على(ع)نیز برخاست و گوشه‏ اى نشست و سپس از اتاق آن حضرت خارج شد. و چون از على(ع) پرسیدند: پیغمبر با تو چه گفت؟فرمود: 
"علمنى الف باب من العلم فتح لى كل باب الف باب و أوصانى بما انا قائم به انشاء الله". 
[هزار باب علم به من آموخت كه هر بابى هزار باب دیگر را بر من گشود. به چیزى مرا وصیت كرد كه ان شاء الله تعالى بدان عمل خواهم كرد.] 
و چون حالت احتضار و هنگام رحلتش فرا رسید به على(ع)فرمود: اى على سر مرا در دامن خود گیر كه امر خدا آمد و چون جانم بیرون رفت آن را بدست خود بگیر و به روى خود بكش، ان گاه مرا رو به قبله كن و كار غسل و نماز و كفن مرا به عهده گیر و تا هنگام دفن از من جدا مشو و بدین ترتیب على(ع)سر آن حضرت را به دامن گرفت و پیغمبر از حال برفت. 
فاطمه(س)كه این جریانات را مى‏دید و در كنارى نشسته بود در اینجا دیگر نتوانست خوددارى كند و پیش آمده خود را روى سینه پدر انداخت و شروع به‏گریستن نمود و این شعر را خواند: 
و ابیض یستسقى الغمام بوجهه‏ 

رسول خدا(ص)كه از صداى گریه دخترش به هوش آمد چشمانش را باز كرد و با صداى ضعیفى فرمود: 
دختركم این گفتار عمویت ابو طالب است، ان را مگو و به جاى آن بگو: 
"و ما محمد الا رسول قد خلت من قبله الرسل أفان مات او قتل انقلبتم على اعقابكم". (8) 
فاطمه بسیار گریست، پیغمبر كه چنان دید به او اشاره كرد كه نزدیك بیا و چون نزدیك رفت آهسته به او سخنى گفت كه چهره فاطمه از هم باز و شكفته شد و به دنبال آن رسول خدا(ص) از دنیا رفت. 
و در روایات بسیارى است كه بعدها از فاطمه(س)پرسیدند:كه پیغمبر چه چیز به تو گفت كه آن بى‏تابى و اضطراب تو برطرف گردید؟ 
فرمود: پیغمبر به من خبر داد نخستین كسى كه از خاندانش به او ملحق مى‏شود من هستم و فاصله مرگ من و او چندان طول نمى‏كشد و همین سبب رفع اندوه و بى‏تابى من شد. 
رحلت رسول خدا(ص) 
بر طبق روایات مشهور میان محدثین شیعه، رحلت رسول خدا(ص) در روز دوشنبه بیست و هشتم ماه صفر اتفاق افتاد، ولى مشهور نزد اهل سنت آن است كه آن مصیبت بزرگ در روز دوازدهم ربیع الاول واقع شد و در آن موقع شصت و سه سال از عمر شریف آن حضرت گذشته بود. 
و چون امیر المؤمنین(ع)طبق وصیت رسول خدا(ص)خواست بدن آن حضرت را غسل دهد فضل بن عباس را طلبید تا به او كمك كند و بدو دستور داد چشمان خود راببندد و آب به دست على(ع)بدهد، و بدین ترتیب على(ع)جنازه را غسل داد و حنوط و كفن كرد،سپس بتنهایى بر او نماز خواند، ان گاه از خانه بیرون آمده و رو به مردم كرد و گفت: 
ـهمانا پیغمبر در زندگى و پس از مرگ امام و پیشواى ماست اكنون دسته دسته بیایید و بر او نماز بخوانید، و پس از انجام این كار عباس بن عبد المطلب شخصى را به نزد ابو عبیده جراح كه براى مردم مكه قبر مى‏كند فرستاد تا او كار حفر قبر آن حضرت را به عهده گیرد و در همان اتاقى كه پیغمبر از دنیا رفته بود قبرى حفر كرده و همانجا آن حضرت را دفن كردند. 
و چون هنگام دفن شد انصار مدینه از پشت خانه صدا زدند:یا على براى خدا حق ما را نیز در این روز فراموش نكن و اجازه بده تا یكى از ما نیز در دفن رسول خدا شركت جوید و ما نیز از این افتخار سهم و نصیبى ببریم. على(ع) اجازه داد اوس بن خولىـكه یكى از شركت كنندگان در جنگ بدر و از بزرگان قبیله بنى عوف بودـدر مراسم دفن آن حضرت شركت جوید و چون اوس بن خولى به داخل خانه آمد على(ع)بدو فرمود: 
تو در میان قبر برو، و على(ع)جنازه رسول خدا(ص) را برداشته بر دست او نهاد و اوس جنازه را در قبر نهاد و چون روى زمین قبر قرار گرفت بدو فرمود: اكنون بیرون آى،سپس خود امیر المؤمنین(ع) داخل قبر شد و بند كفن را از طرف سر باز كرد و گونه مبارك رسول خدا را روى خاك نهاد و لحد چیده خاك روى قبر ریختند و بدین ترتیب با یك دنیا اندوه و غم بدن مطهر رسول خدا(ص) را در خاك دفن كردند. 
صلوات الله علیه و على آله الطیبین الطاهرین المعصومین و لعنة الله على اعدائهم اجمعین من الآن الى یوم الدین 
خداى تعالى را سپاسگزارم كه باز هم به این بنده بى‏بضاعت این توفیق بزرگ را عنایت فرمود و توانستم دنباله تاریخ زندگانى انبیا و پیغمبران الهى، زندگانى پیامبربزرگوار اسلام را نیز در یك جلد به این صورت كه مى‏بینید تألیف و به رشته تحریر در آورم و از خوانندگان محترم تقاضا دارم این حقیر را در وقت مطالعه از دعاى خیر فراموش نفرمایند و ادامه توفیقات این بنده ناچیز را در انجام این گونه خدمات از درگاه خداى تعالى بخواهند. 
و لازم به تذكر است كه تألیف این كتاب در سال 1397 هجرى قمرى در قریه امام زاده قاسم شمیران به پایان رسیده و تاكنون كه سال 1405 هجرى قمرى است بیش از شش بار تجدید چاپ شده و در این سال توفیق الهى مجددا شامل حال این بنده ناتوان گردید كه اضافات و اصلاحاتى در آن نموده و در دسترس خوانندگان محترم قرار دهم. و الحمد لله اولا و آخرا. 
سید هاشم رسولى محلاتى 
جماران 22 جمادى الاولى 1405
------------------------------------------
1-شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 2،ص 21. نگارنده گوید: این جمله ضمنا پاسخى است به آنها كه مى‏گویند: صحابه پیغمبر را به همین جهت كه صحابى آن حضرت بوده‏اند نمى‏شود لعنت كرد و ما در اینجا مى‏بینیم خود پیغمبر آنها را كه به دستورش عمل نمى‏كردند صریحا لعنت كرده است. 
2-از اینجا به بعد تا آخر این فصل روایات مختلف نقل شده و ما نقل این دو محدث بزرگوار را كه جامعتر و در ضمن معتبرتر بود انتخاب كردیم. 
3-طریحى(ره) و دیگران احتمال داده ‏اند كه شاید منظور آن حضرت این بود كه همان گونه كه زنان مصرى هر كدام مى‏خواستند یوسف را بتنهایى دیدار كرده و به نفع خود از آن پیغمبر پاكدامن بهره‏بردارى كند شما نیز همان گونه هستید و احتمالات دیگرى هم براى سخن آن حضرت ذكر كرده ‏اند. 
4-و در نقل ابن ابى الحدید این گونه است كه فرمود:"ایتونى بداوة و صحیفة اكتب لكم كتابا لا تضلون بعدى". 
5-كتف، استخوان پهنى است كه در شانه حیوانات چهارپاست و زمانهاى قدیم براى نوشتن به جاى كاغذ از آنها استفاده مى‏كردند. 
6-بخارى و دیگران از ابن عباس نقل كرده ‏اند كه بارها مى‏گفت: 
"ان الرزیة كل الرزیة ما حال بیننا و بین كتاب رسول الله"[بزرگترین مصیبتها همان بود كه میان مسلمانان و نامه‏ اى كه پیغمبر مى‏خواست بنویسد حایل شدند.] 
7-مطلع قصیده ابو طالب است كه در مدح آن حضرت سرود و پیش از این با ترجمه‏ اش گذشت. 
8-سوره آل عمران، ایه.144

زندگانی امام حسن مجتبی(علیه‌السلام) - 6

ـ شجره‌ى خبیث اشعث
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: اشعث بن قیس دستش را در خون امیرمؤمنان (علیه‌السلام) آلوده كرد و دخترش جعده امام حسن مجتبى (علیه‌السلام) را مسموم ساخت و پسرش، محمد بن اشعث، شریك در خون امام حسین (علیه‌السلام) شد.[60]
معاویه هم به قول خویش مانند همیشه وفا نكرد و به دختر اشعث گفت: كسى كه با حسن (علیه‌السلام) وفا نكند، با یزید هم وفا نخواهد كرد.
ـ زتاب رفت و تشـت طلب كـرد و نالـه كرد و آن تشـت را زخـون جگر باغ لاله كرد
خونى كه خورد در همه عمر از گلو بریخت دل را تــهى ز خون دل چند ساله كرد
ام بكر دختر مسور گوید: بارها به امام سم خورانده شد، هر بار از آن رهایى مى‌یافت تا آن كه مرتبه‌ى آخر، سم به قدرى شدید بود كه پارهاى جگر امام از گلویشان خارج ‌شد.[61] در حالى كه امام حسین (علیه‌السلام) بر بالین شهادت برادر بزرگوارش خون‌هاى جگر را درون تشت نظاره‌گر بودند به وصایاى حضرت (علیه‌السلام) گوش جان مى‌سپردند و اشك می‌ریختند. امام در آخرین نفس‌های مباركشان پس از حمد و ثناى الهى فرمودند: به ملاقات جد گرامىام، رسول اكرم و پدر عزیزام امیر مؤمنان و مادر مظلومه‌ام، فاطمه زهرا و دو عموى گرانقدرم حمزه سید الشهدا و جعفر طیّار، صلوات الله علیهم اجمعین، مى روم. سپس به ملكوت اعلی بازگشتند و عالم را در ماتم خویش داغ‌دار كردند.
ـ عایشه این بار سوار بر قاطر
ابن عباس مى‌گوید: چون امام مجتبی (علیه‌السلام) به شهادت رسیدند امام حسین (علیه ‌السلام) ، من، عبد الله بن جعفر و على پسرم را طلبید و آن حضرت را غسل داد.[62]
طبق وصیت آن حضرت خواستند او را در كنار جد بزرگوارش (صلی الله علیه و آله) دفن كنند، أمّا عایشه در حالى كه بر قاطرى سوار شده بود با استناد به این كه این خانه من است و اجازه ورود به آن را نمى‌دهم، مانع از این كار شد و یك بار دیگر كینه‌ی خود را نسبت به فرزندان فاطمه‌ی زهرا (سلام‌الله علیها) نشان داد و فریاد زد: ما را با شما چه كار، آیا مى‌خواهید شخصى را به خانه‌ى من وارد كنید كه من او را دوست ندارم؟!
قاسم فرزند محمد بن ابو بكر نزد عایشه آمد و گفت: اى عمه ! ما هنوز سرهاى خود را از سر افكندگى روز موى نشسته‌ایم، آیا برآنى كه روزى هم به نام « روز قاطر‌ » مشهور شود.[63]
مروان هم در این میان هیزم كش این آتش شده بود و بنى امیه را تحریك مى‌كرد و فریاد مى‌زد: مگذارید حسن در خانه پیامبر دفن شود و مى‌گفت: چگونه فرزند قاتل عثمان، در كنار قبر پیامبر دفن شود، امّا عثمان در بقیع [64]؟!
ابن عباس مى‌گوید: خطاب به عایشه گفتم: واسفا! یك روز بر شتر سوار مى‌شوى و یك روز بر قاطر، و مى‌خواهى نور خدا را فرو نشانى و با دوستان خدا جنگ كنى و میان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و حبیب و دوست او حایل شوی. [65]
سپس عایشه فریاد زد: سوگند به خدا كه تا مویى بر سرم هست، نخواهم گذاشت حسن (علیه‌السلام) در این جا دفن شود، و هیاهویی برپا كرد.
ـ تیرهاى سقیفه بر بدن عزیز فاطمه نشست
در نهایت بى شرمى جنازه حضرت امام حسن مجتبى (علیه‌السلام) تیر باران شد و بنابر نقلى هفتاد تیر به بدن آن حضرت اصابت كرد. بنى هاشم قصد مقابله را داشتند، أمّا امام حسین (علیه‌السلام) فرمودند: شما را به خدا سوگند مى‌دهم كه وصیّت برادرم را ضایع نسازید و كارى نكنید كه خونى ریخته شود، زیرا برادرم سفارش كردند كه از درگیرى اجتناب كنید. به ناچار جنازه آن حضرت را به بقیع بردند و نزد جده‌ى او، فاطمه بنت اسد (علیهاالسلام) مادر بزرگوار امیرمؤمنان (علیه‌السلام) دفن كردند.
ـ شما قضاوت كنید ؟!
عایشه در ماجراى تشییع پیكر امام حسن مجتبى (علیه‌السلام) فریاد زد كه « كسى را كه دوست ندارم، نمى‌خواهم در كنار پیامبر (صلی الله علیه و آله) دفن شود» این گفته در حالى است كه خود وى از رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) نقل كرده است كه: پیامبر امام حسن (علیهما‌السلام) را دوست مى‌داشت و مى‌فرمود: « خدایا دوست بدار هر آن كه او را دوست دارد» [66]
عایشه مالكیت خانه اى را مدعى شد كه همه نه زن پیامبر جمعا یك هشتم آن را ارث مى‌بردند و از آن یك هشتم، یك نهم سهم هر زن پیامبر مى‌شد یعنى یك هفتاد و دوم از آن منزل سهم عایشه مىشد، چه زیبا شاعر عرب صقر بصرى این نكته را به شعر در آورده است:
وفى بیت رسول الله بالظلم تحكمت
هل الزوجه اولى بالمواریث من البـنت
لكُ التُسع من الثُمن وبالكل تصرفت
تجمّلت تبغَلتِ وا‎ن عـشـــتِ تــفـیـَّلتِ
« درمورد خانه رسول الله به ظلم حكم كردی،‌ آیا زن از دختر در ارث بردن اولى تر است؟.
حق تو یك نهم از یك هشتم بود ولى تمام آن را تصرف كردی،‌ روزى بر شتر سوار شدی. (و ماجراى جمل را به راه انداختی) وروزى هم سوار بر قاطر شدی، اگر زنده بمانی، روزى هم بر فیل سوار مى‌شوى (و خانه خدا را خراب مى‌كردی)». [67]
از سویی مروان كه بدون شك یكى از كثیف ترین چهره‌هاى بنى امیه است در این جنایت نقش به سزایی داشت او نیز به منظور خوش خدمتى به معاویه با حیله‌گری از دفن امام جلو گیرى كرد و خبر ماجرا را با آب و تاب براى معاویه نوشت. [68]او در تمام مدتى كه حاكم مدینه بود با زبان تند خود، بنى هاشم و امیرمؤمنان (علیه‌السلام) را دشنام مى‌داد و آنان را مورد آزار قرار مى‌داد.قضاوت درباره‌ى این دو نفر را به وجدآن‌های آگاه و دور از تعصب می‌سپاریم.
ـ گریه بر امام حسن (علیه‌السلام) همنوایى با سایر مخلوقات
در فضیلت گریه بر امام حسین (علیه‌السلام) و زیارت آن بزرگوار، از ابن عباس روایت شده است پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: چون فرزندم حسن را به زهر شهید كنند، ملائكه آسمآن‌هاى هفتگانه بر او گریه كنند و همه چیز حتى مرغان هوایى و ماهیان دریا بر او اشك بریزند؛ هر كه بر او بگرید، دیده‌اش كور نشود، روزى كه دیده‌ها كور مى‌شود؛ هر كه در مصیبت او اندوهناك شود، اندوهناك نشود دلش در روزى كه دل‌ها اندوهناك است؛ و هر كه در بقیع او را زیارت كند، قدمش بر صراط ثابت گردد، در روزى كه قدم‌ها بر آن لرزان است. [69]
ـ در سوگ امام
زمانى كه امام حسن (علیه‌السلام) به شهادت رسید، بنى هاشم كسانى را به نقاط مختلف مدینه فرستادند تا این خبر را به گوش انصار برسانند، گفته شده است كه هیچ كسى در خانه خود نماند.[70]زنان بنى هاشم به مدت یك ماه براى وى مجلس عزا به پا داشتند.[71].
طبرى به نقل از امام باقر (علیه‌السلام) آورده است كه مردم مدینه هفت روز به مناسبت شهادت فرزند پیامبر (صلی الله علیه و آله) به عزا نشستند و بازار بسته بود. [72]
عمرو بن بعجه مى‌گوید: نخستین ذلّتى كه بر عرب وارد شد، وفات امام مجتبى (علیه‌السلام) بود.[73]البته، این ذلت به دنبال آن ذلتی بود كه سقیفه نشینان براى عالم هستى رقم زدند.

____________

[1]- ابن شهراشوب، مناقب آل ابى طالب، تصحیح و تلیعق: حاج سید هاشم رسولى محلاتى، قم، موسسه انتشارات علامه، ج 4، ص 28 - شیخ مفید، الارشاد، قم، منشورات مكتبْ بصیرتى، ص 187 - اسد الغابه فى معرفه الصحابه، تهران، المكتبْ الاسلامیْ، ج 2، ص 10، - ابن حجر العسقلانى، الاصابه فى تمییز الصحابه، بیروت، داراحیأ التراث العربى، 1328 ه'.ق، ج 1، ص 328.
[2]- كان الحسن رضى الله عنه له مناقب كثیره: سیدا، حلیما، ذاسكینْ و وقار وحشمْ، جوادا، ممدوحا...(تاریخ الخلفا، ط 3، بغداد، مكتبه المثنى، 1383 ه'.ق، ص 189.)
[3]- ان المسالْ لا تحل الا فى احدى ثلاث: دم مفجع، او دین مقرع، او فقر مدقع ففى ایها تسئل؟
[4]- مجلسى، بحارالانوار، تهران، المطبعْ الاسلامیْ، 1393 ه'.ق، ج 43، ص 333.
[5]- حیاْ الامام الحسن ، شریف الفرشى، ، چاپ 2، نجف، مطبعه الاداب، 1384 ه'.ق، ج 1، ص 302
[6]ابن شهراشوب، مناقب آل ابى طالب، ج 4، ص 21.
[7]ابن واضح، تاریخ یعقوبى، نجف، منشورات المكتبْ الحیدریْ، 1384 ه'.ق، ج 2، ص 170 - ابن قتیبه دینورى، الامامْ والسیاسْ، ط 3، قاهره، مكتبه مصطفى البابى الحلبى، 1382 ه'.ق، ج 1، ص 67.
[8]ابوحنفیه دینورى، الاخبار الطوال، ط 1، قاهره، داراحیأ الكتب العربى، (افست انتشارات آفتاب تهران) ص 144-145 - ابن اثیر، الكامل فى التاریخ، بیروت، دارصادر، ج 3، ص 231.
[9]- نصر بن مزاحم، وقعه صفین، ط 2، قم، منشورات مكتبه بصیرتى، 1382 ه'.ق، ص 113.
[10]- بن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، قاهره، داراحیأ الكتب العربیه، 1961 م، ج 11، ص 25 (خطبه 200).
[11]- احتجاج، طبرسى ، نجف، المطبعه المرتضویه، ص 144-150
[12]- همان، ص 156.
[13]- ابن ابى الحدید، همان كتاب، ج 5، ص 98 - ابن اثیر، الكامل فى التاریخ، بیروت، دارصادر، ج 3، ص 409 -على بن عیسى الاربلى، كشف الغمه فى معرفْ الائمه، تبریز، مكتبْ بنى هاشم، 1381 ، ج‏2، ص 199 - ابوالعباس المبرد، الكامل فى اللغْ و الادب، ط1، بیروت، دارالكتب العلمیه، 1407 ، ج 2، ص 195.
[14]- امام حسن مجتبى (علیه السلام) در پاسخ شخصى كه به صلح آن حضرت با معاویه اعتراض داشت، به پیمآن‌هاى صلح پیامبر اسلام استناد نموده، و فرمود: به همان دلیل كه پیامبر با آن قبائل پیمان بست، من نیز با معاویه قرار داد آتش بس منعقد ساختم. (مجلسى، بحارالانوار، تهران، المكتبْ الاسلامیْ، 1383 ، ج 44، ص 2)
[15]- تاریخ بعقوبى، نجف، منشورات المكتبْ الحیدریْ، 1384 ، ج 2، ص 206.
[16]- مجلسى، بحارالانوار، تهران، المطبعه الاسلامیه، 1383 ، ج 44، ص 1- در تهیه و تنظیم این بخش، علاوه بر مدرك گذشته، از جزوه «فلسفه صلح امام حسن (علیه السلام) (فاقد نام مؤلف وناشر) نیز استفاده شده است.
[17]- در جنگ جمل متجاوز از سى هزار نفر كشته شدند (تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 172) و در جنگ نهروان چهار هزار نفر از خوارج به قتل رسیدند (تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 182)و مجموع تلفات طرفین در جنگ صفین به صد و ده هزار نفر رسید (مسعودى، مروج الذهب، ط 1، بیروت، دارالاندلس، 1965 م، ج 2، ص 393).
[18]شمس الدین، محمد مهدى، ارزیابى انقلاب حسین (ثوره الحسین)، ترجمه مهدى پیشوایى، چاپ دوم، قم، انتشارات توحید، ص 197-200.
[19]- آیینه اسلام، ترجمه محمد ابراهیم، آیتى بیرجندى، تهران، شركت سهامى انتشار، 1339 ه'.ش، ص 250-251.
[20]- ابوالفرج، الاصفهانى، مقاتل الطالبیین، ط 2، نجف، منشورات المكتبه، الحیدرى:، 1385 ه'.ق، ص 39 - ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، قاهره، داراحیأ الكتب العربیه، 1961 م، ج 16، ص 38 - احمد بن یحیى البلاذرى، انساب الاشراف، ط 1، ص 60، تحقیق: الشیخ محمد باقر المحمودى، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1397 ه.ق، ص 32.
[21]- آل یاسین، شیخ راضى، صلح الحسن، ط 2، منشورات دارالكتب العراقیه فى الكاظمیه، ص 102.
[22]- آل یاسین، همان كتاب، ص 68-74.
[23]- شیخ مفید، الارشاد، قم، منشورات مكتبه، بصیرتى، ص 189 - ابن صباغ مالكى، الفصول المهمه فى معرفْ الائمْ، 1303 ه'.ق، ص 167.
[24]- ابن اثیر، اسد الغابه فى معرفْ الصحابْ، تهران، المكتبه الاسلامیه، ج 2، ص 13 و 14- ابن اثیر، الكامل فى التاریخ، بیروت، دارصادر، ج 3، ص 406- مجلسى، بحارالانوار، تهران، مكتبه الاسلامیه، 1393 ه.ق، ج 44، ص 21 - سبط ابن الجوزى، تذكره الخواص، نجف، منشورات المطبعه الحیدریه، 1383 ه.ق، ص 199.
[25]- به همین جهت است كه چند تن از مورخان قدیم اسلامى، كتابهایى به همین نام (قیام الحسن) نوشته‏اند كه از آن جمله دو كتاب زیر را مى‏توان نام برد: الف - قیام الحسن، تالیف هشام بن السائب الكلبى كه در سال 205 ه'.ق در گذشته است.
ب- قیام الحسن، تالیف ابراهیم بن محمد الثقفى كه در سال 283 ه'.ق، در گذشته است (حكیمى، محمد رضا، امام در عینیت جامعه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ص 171).
[26]- شیخ مفید، الارشاد، قم، منشورات مكتبْ بصیرتى، ص .191 موید این معنا پاسخى است كه امام مجتبى (علیه السلام) به یكى از شیعیان داد. امام ضمن پاسخ سؤال او كه چرا دست از جنگ كشیدى؟ فرمود: سوگند به خدا اگر با معاویه جنگ مى‏كردم، مردم مرا به او تسلیم مى‏كردند (مجلسى، بحارالانوار، ج 44، ص 20).
[27]- یعقوبى از سعید بن قیس نام نمى‏برد ولى مورخان دیگر، به ترتیبى كه گفته شد نوشته‏اند.
[28]- ابوالفرج الاصفهانى، مقاتل الطالبیین، ط 2، نجف، منشورات المكتبْ الحیدریْ، 1385 ه'.ق، ص 40.
[29]- دو پسر عبیدالله را «بسر بن ارطاْ» یكى از فرماندهان خونخوار معاویه، كشته بود (ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، قاهره، داراحیأ الكتب العربیْ، 1961 م، ج 2، ص 14)؛ از اینرو جاداشت كه حداقل، خصومت او با معاویه كه قاتل اصلى فرزندانش بود، او را از این عمل ننگین بازدارد، اما آن عنصر سست و بى لیاقت با پیوستن به معاویه، نیروهاى امام مجتبى (علیه السلام) را درهم ریخت و خیانت بزرگى مرتكب شد.
[30]- ابوالفرج الاصفهانى، همان كتاب، ص 42- ابن واضح، تاریخ یعقوبى، نجف، منشورات المكتبْ الحیدریْ، 1384 ه'.ق، ج 2، ص 204.
[31]- چنان‌كه قبلا گفتیم، با توجه به این‌كه ارتش امام مجتبى (علیه السلام) از گروه‌هاى مختلفى تشكیل یافته بود كه در میان آن‌ها عده‏اى از خوارج و عده‏اى از عناصر سود جو و دنیا پرست بودند، جاى تعجب نبود كه در صدد قتل امام برآیند و چادر و لوازم سفر آن حضرت را غارت كنند و در همان حال عده‏اى فریاد بزنند: این مرد ما را به معاویه فروخت و مسلمانان را ذلیل ساخت!! براستى كه سبط اكبر پیامبر (صلی الله علیه و آله) تا چه حد مظلوم بوده است؟!
[32]- ابن واضح، تاریخ یعقوبى، نجف، منشورات المكتبْ الحیدریْ، 1384 ه'.ق، ج 2، ص 205، مورخان جریانى را كه منتهى به غارت خیمه امام و حمله به سوى آن حضرت شد، به طور مختلف نوشته‏اند. از آن جمله «طبرى» و «ابن اثیر» و «ابن حجر عسقلانى» مى‏نویسند: هنگامى كه حسن بن على در «مداین» اردو زده بود، ناگهان شخصى (كه از مزدوران معاویه بود) صدا زد: مردم! قیس بن سعد كشته شده است، فرار كنید! مردم متفرق شدند و...(تاریخ الامم و الملوك، بیروت، دارالقاموس الحدیث، ج 6، ص 92 - الكامل فى التاریخ، بیروت، دارصادر، ج 3،ص 404- الاصاب: فى تمییز الصحابْ، ط 1، بیروت، داراحیأ التراث العربى، 1328 ه'.ق، ج 1، ص 330.)
[33]- محمد بن جریر الطبرى، همان كتاب، ص 92- ابن اثیر، اسدالغابه فى معرفْ الصحابْ، تهران، المكتبه الاسلامیْ، ج 2، ص .14 عبارت اسد الغابه چنین است: «...فلما افردوه امضى الصلح.»
[34]- مجلسى، بحارالانوار، تهران، المكتبْ الاسلامیْ، 1393 ه'.ق، ج 44، ص 147 - طبرسى، احتجاج، نجف ،المطبعْ المرتضویْ، ص 157.
[35]- شبر، سید عبدالله، جلأالعیون، قم، مكتبْ بصیرتى، ج 1، ص 345-346.
[36]- ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، قاهره، داراحیأ الكتب العربیْ، 1961 م، ج 16، ص 28.
[37]- ابن اثیر، الكامل فى التاریخ، بیروت، دارصادر، ج 3، ص 405 - ابن عبدالبر، الاستیعاب فى معرفْ الاصحاب، (در حاشیه الاصابه)، ط 1، بیروت، دار احیأ التراث العربى، 1328 ه.ق، ج‏1، ص 371 - محمد بن جریر الطبرى، همان كتاب، ج 6، ص 93.
[38]- دارابگر یكى از پنج شهرستان ایالت فارس در قدیم بوده است. (لغتنامه دهخدا، لغت داربجرد). شاید علت انتخاب خراج «دارابگرد» این باشد كه این شهر طبق اسناد تاریخى، بدون جنگ تسلیم ارتش اسلام شد و مردم آن با مسلمانان پیمان صلح بستند. خراج آن طبق قوانین اسلام، اختصاص به پیامبر و خاندان آن حضرت و یتیمان و تهیدستان و درماندگان راه داشت. از اینرو امام مجتبى (علیه السلام) شرط كرد كه خراج این شهر به بازماندگان شهداى جنگ جمل و صفین پرداخت شود زیرا درآمد آن‌جا، همچنآن‌كه گفته شد، به خود آن حضرت تعلق داشت. بعلاوه، بازماندگان نیازمند شهید این دو جنگ كه بى سرپرست بودند، یكى از موارد مصرف این خراج به شمار مى‏رفتند (مجلسى، بحارالانوار، تهران، المكتبه الاسلامیه، 1393 ه.ق، ج 44، ص 10).
[39]- مشروح پیمان صلح را در كتاب «صلح الحسن» تالیف شیخ راضى آل یاسین (ط 2، منشورات دارالكتب العراقیْ فى الكاظمیْ) ص 259-261 مطالعه فرمایید.
[40]- این پیشگویى با اندكى اختلاف در الفاظ، در كتب و مآخذ یاد شده در زیر، از آن حضرت نقل شده است:
تذكرْ الحواص، ص 194 - اسدالغابْ، ج 2، ص 12 - نورالابصار، ص 121- الفصول المهمه، ابن صباغ مالكى، ص 158 - الاصابْ، ج 1، ص 330- كشف الغمْ، ترجمه فارسى، ج 2، ص 98- تهذیب التهذیب، ج 2، ص 298 - الصواعق المحرقه، ص 82- البدایه و النهایه، ج 8، ص 36- الاستیعاب، (در حاشیه الاصابه) ج 1، ص 369- حلیه الاولیأ، ج 2، ص 35- اسعاف الراغبین (در حاشیه نور الابصار)- مسند احمد حنبل، ج 5، ص 38 و 44 - عمدْ الطالب، ص 65 - الطبقات الكبرى عبدالوهاب شعرانى، ج 1، ص 26 - انساب الاشراف، ج 3، ص 42.
[41]- آل یاسین، همان كتاب، ص 278.
[42]- ابن ابى الحدید، همان كتاب، ج 16، ص 15 - ابوالفرج الاصفهانى، مقاتل الطالبیین، نجف، منشورات المكتبْ الحیدریْ، 1385 ه'.ق، ص 45- شیخ مفید، الارشاد، قم، منشورات مكتبْ بصیرتى، ص 191. ابوالفرج مى‏گوید: معاویه به این خطبه را پیش از ورود به كوفه ایراد كرد.
[43]- محمد بن جریر الطبرى، تاریخ الامم و الملوك، بیروت، دارالقاموس الحدیث، ج 6، ص 95.
[44]- الكامل فى التاریخ، بیروت، دارصادر، ج 3، ص .405 بلاذرى نیز مى‏نویسد: «معاویه به فرماندار خود در بصره تصمیم دستور داد مردم را برضد حسن بن على تحریك كند. او نیز این ماموریت را آن‌جام داد و در نتیجه تحریكات وى، اهل بصره داد وفریاد به راه انداختند و گفتند: این مال، متعلق به بیت المال است، چرا آن را به دیگران بدهیم!» (انساب الاشراف، تحقیق: شیخ محمد باقر محمودى بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1397 ه.ق، ص 47.)
[45]- تاریخ الامم و الملوك،بیروت، دارالقاموس الحدیث، ج 6، ص 95.
[46]- طبرى، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوك، بیروت، دار القاموس الحدیث،ج 6، ص 132.
امام مجتبى(علیه السلام) تمام این حوادث را پیش بینى مى‏كرد. او به خوبى مى‏دانست كه اگر زمام امور مسلمانان به دست بنى امیه بیفتد، سرنوشت تاریكى در انتظار آنان و مخصوصاً شیعیان خواهد بود، ولى مسلمانان تا روزى كه خود با این حوادث تلخ، رو در رو قرار نگرفته بودند، پى به اهمیت قضیه نمى‏بردند. آنان هنگامى كه با این حوادث وحشتناك مواجه شدند، تازه متوجه شدند كه فرصت را از دست داده‏اند و فهمیده و نفهمیده مقدمات بدبختى خود را فراهم ساخته‏اند. حضرت مجتبى(علیه السلام) ضمن خطبه‏اى كه مشروح آن در صفحات گذشته نقل شد، به این آینده تاریك اشاره كرده بود: «اگر(به علت سستى و بیوفایى شما) ناگزیر شوم زمامدارى مسلمانان را به معاویه بسپارم، یقین بدانید زیر پرچم حكومت بنى امیه هرگز روى خوشى و شادى نخواهید دید و گرفتار انواع شكنجه ها و آزارها خواهید شد. هم اكنون گویى، به چشم خود مى‏بینم كه فردا فرزندان شما بر در خانه فرزندان آن‌ها ایستاده، آب و نان درخواست خواهند كرد، آب و نانى كه مال فرزندان شما بوده و خداوند براى آن‌ها قرار داده است، ولى بنى امیه آن‌ها را از در خانه خود رانده از حق مسلم خود محروم خواهند ساخت».
[47]- حسین، طه، على و دو فرزند بزرگوارش، ترجمه احمد آرام، تهران، كتابفروشى و چاپخانه على اكبر علمى، 1332 ه.ش،ص 207.
[48]- از این جهت مى‏توان گفت كه پیمان صلح، براى معاویه حكم شمشیرى دو دم را داشت كه هر دولبه‏اش به زیان وى بود! زیرا اگر او به مفاد صلحنامه عمل مى‏كرد، هدف امام تا حدودى تأمین مى‏شد و اگر آن را نقض مى‏كرد، نتیجه آن ایجاد تنفر عمومى از حكومت اموى و جنبش و یدارى مردم بر ضد این حكومت بود، و این، مسئله‏اى بود كه پیشواى دوم آن را از نظر دور نداشت
[49]- شمس الدین، محمد مهدى، ارزیابى انقلاب حسین(علیه السلام)، ترجمه مهدى پیشوائى، قم، انتشارات توحید،1362 ه.ش، 178-179.
[50]- حكیمى، محمدرضا، امام در عینیت جامعه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، صفحات 121 و 133 و 171.
[51]- على و فرزندانش، ترجمه محمد على خلیلى، چاپ سوم، تهران، انتشارات بنگاه مطبوعاتى گوتنبرگ، ص 298.
[52]- حكیمى، همان كتاب،ص 129-130.
[53]- آل یاسین، شیخ راضى، صلح امام حسن پرشكوه‏ترین نرمش قهرمانانه تاریخ، ترجمه سید على خامنه‏اى،موسسه انتشارات آسیا، 1354 ه'.ش، مقدمه،ص 20-21.
[54]- ابن شهر اشوب مى‏نویسد: همه مسلمانان اتفاق دارند كه پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمود:
«الحسن و الحسین امامان قاما او قعدا» (مناقب آل ابى طالب، قم، مكتبه الطباطبائى، ج 3، ص 394).
[56] - برگرفته از سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی: ص 85-139.
[57] - منتهى الآمال، باب چهارم، فصل چهارم، ص324
[58]ـ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ، ج4، ص17.
[59]­ـ ترجمه الامام الحسن علیه السلام، ابن سعچ، ص175 ـ انساب الاشراف، ج3، ص88 ـ 55.
[60]ـ سیره‌ى معصومان، استعلامی، ص152.
[61]ـ المنتخب من ذیل المذیل، ص514.
[62]ـ منتهى الآمال، باب چهارم، فصل چهارم، ص328.
[63]ـ تاریخ یعقوبی، ج2، ص 225.
[64]ـ ترجمة الامام حسن علیه السلام، ابن سعد، ص183.
[65]ـ منتهى الآمال، باب چهارم، فصل چهارم، ص329.
[66]ـ كنز العمال، ج13، حدیث 37652.
[67]ـ منتهى الآمال، باب چهارم، فصل چهارم، ص329.
[68]ـ ترجمه الامام حسن علیه السلام، ابن سعد، حص 188 _‌180.
[69] ـ منتهى الآمال، باب چهارم، فصل چهارم، ص330.
[70]ـ ترجمه الامام حسن،‌ابن سعد، ص181 ـ ترجمه الامام حسن علیه السلام، ابن عساكر شماره 371.
[71]ـ ترجمه الامام حسن، ابن سعد، ص182، ترجمه الامام حسن علیه السلام، ابن عساكر شماره 338.
[72]ـ ترجمه الامام حسن علیه السلام، ابن سعد، ص182.
[73]ـ المستدرك على الصحیحین، ج3، ص173